Dawne opactwo cysterskie w Lądzie nad Wartą zostało uznane za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 czerwca  2009 roku.

Należy ono do grupy najstarszych klasztorów na ziemiach polskich. Jako wybitny zabytek architektury sakralnej o znaczeniu ponadregionalnym – dzieło artystów najwyższej klasy: architektów, malarzy, sztukatorów i rzeźbiarzy – prezentuje czytelne i doskonale zharmonizowane ze sobą nawarstwienia stylowe, będące świadectwem jego długiej historii. Kościół klasztorny o skomplikowanym planie wnętrza, nietypowej konstrukcji kopuły z otworami okiennymi w polach jej czaszy oraz unikatowych rozwiązaniach akustycznych jest przejawem szczytowych możliwości barokowych twórców. Dobrze zachowane elementy wystroju świątyni i budynku klasztornego, w tym cenne malowidła ścienne, zarówno gotyckie, jak i nowożytne, o rozbudowanych programach ikonograficznych stanowią źródło wiedzy na temat średniowiecznej kultury dworskiej, heraldyki, jak również złożonej potrydenckiej teologii Kościoła katolickiego.

Klasztor w Lądzie jest modelowym przykładem opactwa cysterskiego pod względem miejsca lokacji przy ważnym szlaku i z dala od ośrodków miejskich, osadzenia w naturalnym krajobrazie oraz rozplanowania zabudowań i ich wnętrz, co czyni go obiektem o wyjątkowej wartości historycznej i kulturowej.

Krótka historia

Pierwsza wzmianka o Lądzie, słowiańskim grodzie strzegącym przeprawy przez Wartę, pochodzi z 1136 roku. Cystersi przybyli tu z Łekna około 1175 roku. Klasztor powstał jako książęca fundacja Mieszka III Starego, czego dokumentem jest słynna romańska patena (ob. w Kaliszu) oraz niezachowany kielich podarowane cystersom przez władcę około 1195 roku. W tym czasie wzniesiono już pierwsze zabudowania klasztorne i romański kościół. W ciągu XIII wieku hojnie uposażone przez fundatora opactwo stało się ważnym ośrodkiem kulturalnym i politycznym, gdzie często gościli kolejni władcy i odbywały się konsekracje biskupów poznańskich. W XIV wieku rycerstwo wielkopolskie, wspierane przez lądzkich cystersów, skupiło się tu wokół starosty generalnego Wierzbięty z Paniewic, zawierając stronnictwo popierające silną władzę Kazimierza Wielkiego, dążącego do umocnienia państwa. Po 1350 roku Wierzbięta z Paniewic, przy wsparciu króla i arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Bogorii Skotnickiego, rozbudował klasztor w stylu gotyckim, nadając mu obecne rozplanowanie.

W 1551 roku mnisi pochodzenia niemieckiego, w proteście przeciwko polonizacji opactwa, opuścili Ląd i udali się do Henrykowa, zabierając ze sobą archiwum klasztorne. W 1644 roku opat Jan Zapolski zainicjował barokową przebudowę kościoła i klasztoru według planów Józefa Szymona Bellottiego. Złoty okres Ląd przeżywał pod rządami wybitnego opata-mecenasa Antoniego Mikołaja Łukomskiego, sekretarza królewskiego i reformatora polskich cystersów, który kontynuował prace nad barokizacją klasztoru, zatrudniając wielu znakomitych artystów, m.in. rzymskiego architekta Pompeo Ferrariego.

Po kasacie opactwa w 1819 roku jego dobra nabył hr. Władysław Gutakowski. W połowie stulecia, po śmierci ostatniego z cystersów, osadził tu kapucynów z Warszawy. Jednak wkrótce w odwecie za udział w powstaniu styczniowym zakonnicy zostali zesłani przez władze carskie na Syberię. W 1921 roku zespół klasztorny w Lądzie został przekazany Towarzystwu Salezjańskiemu. W czasie II wojny światowej istniał tu przejściowy obóz dla księży i zakonników wywożonych do obozu zagłady w Dachau, a następnie obóz Hitlerjugend, który zdewastował obiekt. Po wojnie salezjanie powrócili do Lądu i przywrócili Niższe Seminarium Duchowne, a w odpowiedzi na planowane przez władze PRL przejęcie obiektu, w 1952 roku w zabudowaniach klasztoru otworzyli Wyższe Seminarium Duchowne. W 2023 seminarium przeniesiono do Krakowa, a w jego miejsce utworzono ośrodek rekolekcyjno-konferencyjny „Salezjański Ląd”. Lądzki klasztor jest pod opieką Salezjanów Księdza Bosko.